gatoma - na tropie zabytków: maja 2017

niedziela, 28 maja 2017

Zaryszyn - dwór Wielowieyskich

Niedaleko Książa Wielkiego, w niewielkiej wsi Zaryszyn ( powiat miechowski, gmina Książ Wielki) stoi dwór murowany z pierwszej połowy XIX wieku. Pierwotnie budynek dworu był parterowy, na planie prostokąta, z dwoma kolumnowymi portykami w elewacji ogrodowej. Na początku XX wieku na osi środkowej dworu dobudowano piętro, prawdopodobnie z inicjatywy Stefana Wielowieyskiego, ówczesnego właściciela. Po wojnie w dworze mieściła się m.in. szkoła podstawowa. Obecnie dwór wraz z parkiem jest ponownie w rękach prywatnych i trwa w nim remont.

Dwór jest znany z pobytu w nim, w czasie powstania styczniowego w 1863 roku, generała Mariana Langiewicza.

Dwór otacza park, znacznie już przerzedzony.

widok ogólny

fasada

elewacja ogrodowa i portyki

brama

resztki parku

wtorek, 23 maja 2017

Kraków - kościół św. Wojciecha

Jedną z najstarszych budowli sakralnych Krakowa jest, stojący na Rynku Głównym, niewielki kościół św. Wojciecha.

Pierwsza świątynia w tym miejscu powstała prawdopodobnie w X wieku i była drewniana. W fundamentach obecnego kościoła zachowały się natomiast relikty pierwszego murowanego kościoła, datowanego na przełom wieku X i XI. Następna, romańska już, świątynia wzniesiona została etapami w wieku XI i XII z kostki kamiennej. Z tej budowli zachowało się do dzisiaj wiele fragmentów.

Obecny wygląd budowla zawdzięcza barokowej przebudowie z wieku XVII. Podwyższono wówczas mury ( ze względu na podwyższający się przez wieki poziom płyty rynku) budując je z cegły. Wykonano także okrągłe okna a prezbiterium nakryto sklepieniem kolebkowym. Z kolei nawa nakryta została kopułą na pendentywach. Zmieniono także wejście do świątyni. Pierwotnie znajdowało się ono od strony południowej a obecnie jest od strony zachodniej. Od północy dodano do korpusu murowaną zakrystię. W XVIII wieku, w czasie dużej restauracji świątyni, wybudowano od południa murowana kaplicę, zastępując wcześniejszą drewnianą. Wstawiono także barokowe ołtarze i chór oraz udekorowano wnętrze malowidłami. W XIX wieku świątynię na zewnątrz pokryto tynkiem eksponując kamienne fragmenty romańskie.

W efekcie licznych przebudów powstała budowla jednonawowa, orientowana, nakryta eliptyczną kopułą z latarnią oraz prosto zamkniętym prezbiterium nakrytym sklepieniem kolebkowym. Od północy do kościoła przylega półkolista zakrystia a od południa prostokątna kaplica bł. Wincentego Kadłubka, nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami.. Od zachodu fasadę zdobi późnobarokowy portal wejściowy z XVIII wieku. Dawne wejście główne z uskokowym portalem romańskim prowadzi obecnie do podziemi z ekspozycją muzealną. Z romańskich elementów zachowały się także, od strony wschodniej, dawna ściana szczytowa kościoła z oknem oraz romańskie okno na ścianie północnej.

W okresie od XI do XIV wieku przy kościele znajdował się cmentarz, z którego zachowało się kilka szkieletów, eksponowanych w podziemiach świątyni.

widok ogólny

panorama

panorama - zdjęcie archiwalne

elewacja wschodnia

ściana prezbiterium

widok na elewację południową

elwacja południowa

elewacja południowa - zdjęcie archiwalne

elewacja północna

kaplica

elewacja kaplicy

elewacja południowo-zachodnia

widok na fasadę

fasada

barokowy portal główny

zwieńczenie portalu

portal romański

okno romańskie

wnętrze

kopuła

latarnia

posąg na kaplicy

czwartek, 18 maja 2017

Malbork - zamek krzyżacki

Jeden z największych zamków świata znajduje się w Malborku -niem. Marienburg- ( powiat malborski, gmina Malbork) na prawym brzegu rzeki Nogat.

Warownia została wzniesiona przez zakon rycerski powstały w XII wieku w Jerozolimie, nazywany potocznie Krzyżakami ( od krzyża - religijnego symbolu zakonu). Krzyżacy na początku XIII wieku przenieśli się z Jerozolimy do Europy a w 1228 zostali sprowadzeni na Mazowsze przez księcia Konrada Mazowieckiego w celu obrony jego ziem przed plemionami pogańskich Prusów.

Budowę zamku, wznoszonego w kilku etapach, rozpoczęto około roku 1274, gdy zakon umocnił swoje wpływy na terenie dolnej Wisły i utworzył własne państwo. Już w założeniach nowa warownia miała stać się jedną z najpotężniejszych twierdz Europy i godną siedzibą konwentu ( na tym etapie jeszcze jako siedziba komtura). Jednocześnie z zamkiem powstawało miasto, tworząc zwarty kompleks obronny.

Około 1280 roku gotowe było północne skrzydło Zamku Wysokiego a następnie skrzydło zachodnie z wieżą sanitarną oraz murem obronnym otaczającym klasztor. Zagospodarowany został także, jako zaplecze gospodarcze, teren późniejszego Zamku Średniego.

W 1309 roku Malbork stał się oficjalną stolicą Państwa Zakonnego i w związku z nową funkcją nastąpiła kolejna rozbudowa zamku. Główne prace przypadły na lata 1331-1335. Rozbudowie uległo skrzydło południowe z refektarzem, dormitorium i świetlicą. W skrzydle północnym powstał kościół NMP i umieszczona pod nim kaplica św. Anny. Rozbudowano też wieżę dzwonniczą.

Dotychczasowa część gospodarcza zaczęła przekształcać się w ciągu XIV wieku w Zamek Średni z okazałą rezydencją, czyli Pałacem Wielkich Mistrzów.

W 1410 roku zamek został po raz pierwszy oblężony. Miało to miejsce po klęsce Krzyżaków w bitwie pod Grunwaldem. W bitwie tej zginął wielki mistrz zakonu Urlich von Jungingen.

Mimo kilkutygodniowego oblężenia, przez przeważające wojska polsko-litewskie, nie udało się zdobyć zamku. Krzyżacy, pod wodzą komtura Henryka von Plauen, mimo trudnej sytuacji i braku pożywienia, zdołali się obronić.

Także próba zdobycia zamku przez króla Kazimierza Jagiellończyka w 1454 roku zakończyła się niepowodzeniem, mimo że Zakon znajdował się wówczas w beznadziejnej sytuacji finansowej i nie stać go było na opłacanie wojsk zaciężnych. Jednak trzy lata później, wojska czeskie, które przejęły zamek za długi, sprzedały warownię królowi polskiemu. Zaraz po zakupie został wywieziony pod eskortą ostatni wielki mistrz, rezydujący na zamku. Tak zakończyło się panowanie Krzyżaków w Malborku.

Na mocy traktatu toruńskiego ( 1466 rok) Malbork pozostał w rękach polskich. Funkcjonował częściowo jako jedna z siedzib królewskich oraz jako magazyn żywności. Podzamcze zamieniono na magazyn wojenny i skład prochu.

W 1626 roku zamek został po raz pierwszy zdobyty, chociaż nie bezpośrednio przez działania wojenne. Dokonały tego wojska szwedzkie, które dysponując wielką przewagą militarną nad stacjonującą na zamku załogą polską, zmusiły ją do poddania warowni. Przez następne lata twierdza, coraz bardziej podupadająca, przechodziła z rąk do rąk trawiona dodatkowo przez pożary. W połowie XVII wieku część zamku zajęli jezuici. Kolejny raz zamek został oblężony przez wojska szwedzkie w czasie Potopu i przejęty po kapitulacji polskiej załogi. Jednak ostatecznie wrócił on w ręce polskie po pokoju oliwskim w 1660 roku.

Po pierwszym rozbiorze Polski, w 1772 roku, zamek przejęły władze pruskie i zaczęto jego adaptację głównie na potrzeby koszar i fabryki tkanin, niszcząc przy okazji wiele elementów wystroju. Powstał nawet plan całkowitego rozebrania warowni w celu pozyskania budulca. Jednak król Fryderyk Wilhelm, wobec licznych protestów, w 1804 roku zakazał niszczenia zamku a w 1816 roku rozpoczęto jego restaurację, czasem dosyć dowolną, która trwała etapami do roku 1931. Po odbudowie zamek przekształcono w muzeum.

Ogromne zniszczenia warowni nastąpiły wiosną 1945 roku, podczas ostrzału armii radzieckiej. Zniszczeniu uległ wówczas niemal całkowicie, między innymi, kościół na Zamku Wysokim oraz wieża główna.

Po wojnie udało się zabezpieczyć prowizorycznie całe założenie a w 1959 roku przystąpiono do jego odbudowy, która trwa do dnia dzisiejszego. W 1961 roku na zamku w Malborku otwarto muzeum a w 1997 roku warownia została wpisana na listę UNESCO.

Zamek malborski składa się z trzech części: Zamku Wysokiego, Zamku Średniego i Zamku Niskiego ( przedzamcza) o charakterze gospodarczym.

Najważniejszą budowlą Zamku Wysokiego jest kościół NMP z XIII wieku ze Złotą Bramą, pełniącą rolę portalu głównego. Wnętrze kościoła, nakryte sklepieniem gwiaździstym, było bogato dekorowane posągami apostołów, malowidłami oraz fryzami arkadkowymi. Po stronie zachodniej umieszczono dekoracyjna emporę. Na zewnątrz, we wnęce okiennej kościoła, umieszczony został w 1340 roku ogromny posąg Madonny z Dzieciątkiem. Posąg wykonano ze sztucznego kamienia i ozdobiono mozaiką. Niestety uległ on zniszczeniu w 1945 roku podczas ostrzału. Jednak niedawno go odtworzono wykorzystując ocalałe elementy ( około 60% ). Kościołowi towarzyszy kaplica św. Anny przeznaczona na kaplicę grobową Wielkich Mistrzów.

Na Zamku Wysokim można podziwiać także piękny Refektarz ( jadalnia) z XIV wieku oraz Izbę Konwentu. Centralną część tej partii zamku zajmuje dziedziniec wewnętrzny ze studnią a nad całością góruje wieża główna.

Do Zamku Wysokiego prowadziła ufortyfikowana brama z mostem zwodzonym.

Jednak najbardziej reprezentacyjną częścią zamku malborskiego jest tzw. Zamek Średni, z usytuowanym przy skrzydle południowym Pałacem Wielkich Mistrzów. Pałac o oryginalnej architekturze odznacza się wielką klasą artystyczną. W średniowieczu Pałac zajmowały komnaty i sale reprezentacyjne będące do dyspozycji wielkich mistrzów oraz pokoje gościnne dla ważnych gości. Do najwspanialszych pomieszczeń Pałacu należy Letni Refektarz, gdzie wieki mistrz udzielał audiencji. Sklepienie żebrowe komnaty wspiera się na jednej kolumnie a ściany zdobią wielkie ażurowe okna, dawniej wypełnione witrażami. Nad kominkiem można zobaczyć kulę, która, według tradycji, trafiła do wnętrza, podczas oblężenia zamku przez Władysława Jagiełłę. Kula miała trafić w znajdującą się na środku kolumnę, co spowodowałoby zawalenie się całej konstrukcji, ale chybiła o kilka centymetrów i trafiła w mur nad kominkiem. Posiłki jadano głównie w Refektarzu Zimowym, posiadającym nowoczesne, jak na owe czasy, centralne ogrzewanie.

Część reprezentacyjna Zamku Średniego zajmowała skrzydło zachodnie, gdzie uwagę zwraca Wielki Refektarz- największe pomieszczenie na zamku. To tutaj przyjmowano gości i organizowano wystawne biesiady. Z kolei we wschodnim skrzydle Zamku Średniego można podziwiać Salę 7-filarową.

Na Zamku Średnim znajduje się także dziedziniec główny warowni. Jego ciekawostką są posągi czterech wielkich mistrzów zakonu, ustawione tutaj w 1877 roku.

Funkcję służebną dla całego założenia pełniły zabudowania gospodarcze podzamcza, czyli Zamek Niski. Mieściły się tutaj piekarnie, pralnie, chlewnie a także pomieszczenia do przechowywania sprzętu militarnego. Całość otaczały mury obwodowe, system fos oraz wieże. Wjazdu na podzamcze broniły dwie bramy.

Zamek w Malborku zadziwia swoim ogromem oraz kunsztem inżynieryjno-obronnym. Mimo znacznych zniszczeń udaje się także sukcesywnie odtwarzać jego pierwotne piękno artystyczne.