Krzeszowice - pałac Vauxhall

Do najstarszych zabytków Krzeszowic ( powiat krakowski, gmina Krzeszowice) należy dom zdrojowy, zwany pałacykiem Vauxhall.

Budynek wzniesiony został w latach 1783-1786 na polecenie księżnej Izabeli Lubomirskiej. Jego projektantem był architekt Szczepan Humbert. Pałacyk stanowił centralny punkt całego założenia uzdrowiskowego. Pełnił rolę miejsca zabaw i spotkań dla kuracjuszy. Dlatego nazywano go także Salonem.

Jest to klasycystyczna budowla murowana, piętrowa, wzniesiona na planie prostokąta z wyraźnymi ryzalitami od frontu i płytkimi od strony ogrodu. Pierwotnie na każdej kondygnacji znajdowała się wielka sala do zabaw a po bokach pokoje bilardowe i bufetowe. Wnętrza, w przeciwieństwie do oszczędnych zdobień elewacji, odznaczały się bogatym wystrojem złożonym ze sztukaterii oraz portretów rodziny Lubomirskich i Tęczyńskich.

Pod koniec XIX wieku budynek został zaadoptowany na pomieszczenia biurowe administracji dóbr Potockich, ówczesnych właścicieli miejscowości. Podczas tej adaptacji został zniszczony pierwotny, bogaty wystrój wnętrz.

Po wojnie w pomieszczeniach pałacyku znalazła siedzibę szkoła podstawowa i Powiatowy Urząd Pracy. Obecnie w pałacyku działa Centrum Kultury i Sportu oraz galeria wystawiennicza.

Po przekazaniu przez miasto wielu obiektów rodzinie Potockich, jako dawnym właścicielom, pałacyk pozostał w rękach gminy jako „ zabezpieczenie” roszczeń miasta wobec Potockich.

widok ogólny

fasada

elewacja boczna

elewacja tylna

okno

Kraków - murowany kościół św. Bartłomieja

Okoliczności dziejowe sprawiły, że obecnie Kraków ma dwa kościoły pod tym samym wezwaniem, mimo, że na początku XX wieku żadna z tych świątyń nie należała jeszcze do miasta.

Jeden z kościołów znajduje się w dawnej wsi Mogiła ( od 1951 roku w granicach miasta) i jest to świątynia drewniana. Drugi to kościół murowany, wzniesiony na terenie zwanym dawniej Ludwinowem ( od 1910 roku w granicach Krakowa) a obecnie jest to obszar Osiedla Podwawelskiego.

I o tej murowanej świątyni będzie dzisiejszy temat.

Niewielki budynek kościoła dosłownie ginie otoczony wysokimi blokami osiedla.

W XVII teren obecnego osiedla zajmował folwark rodziny Grabiańskich. I właśnie jeden z przedstawicieli tej rodziny, architekt Ludwik Grabiański, wzniósł w 1694 roku, niewielką barokową kaplicę na planie kwadratu. Kaplica otrzymała wezwanie św. Bartłomieja. W drugiej połowie XVIII wieku można było już odprawiać w kaplicy nabożeństwa. W połowie XIX wieku kaplica, będąca już kościołem została odnowiona. Kolejni właściciele majątku, rodzina Batków, postanowili w roku 1895 kościół rozbudować. Wzniesiono wówczas od zachodu prostokątną kruchtę oraz ufundowano ołtarz boczny.

W czasie okupacji a następnie do lat 60-tych XX wieku kościół został opuszczony i służył jako skład różnych materiałów. Dopiero gruntowny remont świątyni prowadzony od roku 1963 przywrócił jej dawną funkcję.

Kościół ma niewielkie rozmiary i składa się z kwadratowej nawy zakończonej od wschodu półkolistą absydą. Od zachodu znajduje się późniejsza kruchta a od południa niewielka przybudówka z XX wieku. We wnętrzu kruchty zwraca uwagę portal z XVII wieku, który dawniej pełnił rolę portalu głównego. Wnętrze kościoła nakryte jest sklepieniem krzyżowym.

Pod kościołem znajduje się dawna krypta grobowa.

Kościół, mimo, że znajduje się wśród wysokich bloków i w pobliżu ruchliwej ulicy zachował swój klimatyczny spokój. Uroku dodają mu także stojące obok stare drzewa.

widok ogólny

panorama

widok na fasadę i kruchtę

elewacja północna

prezbiterium

fasada

fragment fasady

kruchta

barokowy portal boczny

fragment portalu

dekoracja

Brody - dwór Brandysów

W miejscowości Brody koło Kalwarii Zebrzydowskiej ( powiat wadowicki, gmina Kalwaria Zebrzydowska) stoi, wśród dawnego parku krajobrazowego, murowany dwór późnoklasycystyczny.

W 1835 roku rodzina Brandysów, która administrowała okolicznymi majątkami rodziny Czartoryskich, wykupiła od nich dobra brodzkie. Jan Kanty Brandys wywodził się z rodziny chłopskiej, ale chciał, po awansie społecznym i nabyciu majątku ziemskiego, podnieść rangę rodu. Ponieważ w okolicy żył niegdyś wymarły już ród Brandysów herbu Radwan, udało się zatwierdzić na dworze austriackim ( za sowita opłatą) tytuł szlachecki, powołując się na przodków z tej rodziny.

W związku nobilitacją rodziny wzniesiono, przed rokiem 1845, dwupiętrowy dwór na rzucie prostokąta, z trzema ryzalitami na elewacji frontowej. Środkowy ryzalit zwieńczony został trójkątnym frontonem. W XX wieku dobudowano do niego balkon z metalową balustradą, wsparty na kolumnach.

Z biegiem lat dwór rozbudowano o skrzydło z ciekawą loggią filarowo-kolumnową, otwartą z trzech stron. Dolna kondygnacja loggi, obecnie zamurowana, prawdopodobnie dawniej była przeszklona. Druga loggia znajdowała się południowo-zachodnim narożniku dworu, ale obecnie jest zamurowana. Elewacje budynku zdobią oszczędne dekoracje okienne oraz boniowanie.

Dwór wraz z pięknym parkiem pozostawał w rękach Brandysów do roku 1905, gdy został sprzedany Ludwikowi Dębickiemu. Po I wojnie światowej ponownie zmienił właściciela. Został nim Ludwik Hammerling, polityk i senator RP. Hammerling przez wiele lat przebywał w Stanach Zjednoczonych, gdzie z czasem wplątał się w niepewne interesy. Ta przeszłość przeszkodziła mu w Polsce w rozwoju kariery politycznej. Musiał zrezygnować z polityki i sprzedać majątek w Brodach. Ponownie wyjechał do Ameryki, gdzie zginął w 1935 roku śmiercią samobójczą rzucając się z jednego z wieżowców Nowego Jorku.

Majątek z dworem zakupił Związek Nauczycielstwa Szkół Powszechnych w Polsce i był jego właścicielem do wybuchu II wojny światowej. W czasie okupacji dwór zajęli Niemcy a po wojnie znajdowała się tutaj Spółdzielnia Owocowo Warzywna, z czasem przekształcona w spółkę „Brodvin”, produkującą m.in. wina owocowe. W 2014 roku dwór wraz z parkiem i terenami przyległymi przeszedł, droga zakupu, na własność gminy Kalwaria Zebrzydowska, która planuje odrestaurowanie dworu i zagospodarowanie otoczenia.

Dwór w Brodach za rządów Brandysów i później odegrały dużą rolę w kształtowaniu się ruchu ludowego w Polsce. Po upadku powstania listopadowego w dworze znajdował się punkt konspiracyjny i miejsce przerzutu emisariuszy polskiej emigracji na Zachodzie. Tutaj też planowano kolejne powstanie, już z dużym udziałem chłopów.

Mimo proludowych poglądów właścicieli majątku, nie ominęła ich „rabacja chłopska” w 1846 roku, kiedy to zbuntowani chłopi obrabowali dwór a właściciela uwięzili.

W 1923 roku w dworze w Brodach, za czasów własności Ludwika Hammerlinga, miało miejsce porozumienie koalicyjne, które doprowadziło do podpisania w Warszawie tzw. „ paktu lanckorońskiego”, poprzedzającego utworzenie rządu ludowego Wincentego Witosa.

widok ogólny

panorama

widok od wjazdu

fragment elewacji frontowej

ryzalit z balkonem

portyk z balkonem

zamurowana loggia

loggia ogrodowa

loggia ogrodowa wiosną

drzwi wejściowe

resztki parku

Dąbrowa Tarnowska - kościół Wszystkich Świętych

Jeden z największych kościołów drewnianych w Polsce znajduje się w Dąbrowie Tarnowskiej ( powiat dąbrowski, gmina Dąbrowa Tarnowska). 

Świątynia została wzniesiona  około 1776 roku w stylu barokowym. Jej fundatorami byli; kanonik krakowski Kajetan Potocki oraz miejscowa ludność.

Kościół reprezentuje, rzadki w kościołach drewnianych)  trójnawowy  typ bazylikowy z kaplicami bocznymi jako transeptem oraz trójbocznie zakończonym prezbiterium. Prezbiterium po bokach towarzyszą zakrystia i skarbczyk.

 

W połowie  XIX wieku bryłę wzbogacono o kruchtę zachodnią oraz niskie kruchty po dłuższych bokach naw bocznych. Dachy przykryte zostały blachą a kalenicę wieńczy wieżyczka na sygnaturkę.

 

Wnętrze kościoła rozdzielone zostało filarowymi arkadami na nawy i przykryte sklepieniem pozornym ( prezbiterium) oraz stropem ( nawy i kaplice).

 

Ściany wewnątrz ozdobione są XIX- wieczną polichromią figuralno-ornamentalną, nawiązującą do późnego baroku.

 

Wyposażenie kościoła reprezentuje styl rokokowy. Najstarszym zabytkiem jest późnogotycki krucyfiks z przełomu XV i XVI wieku.

 

Obok kościoła stoi murowana dzwonnica z arkadami pochodząca z 1865 roku oraz murowana kapliczka trójkondygnacyjna z XVIII wieku.

widok ogólny

zdjęcie archiwalne

panorama

widok od prezbiterium

fasada

elewacja południowa

sygnaturka

wnętrze

wnętrze prezbiterium

ołtarz główny

strop nawy

fragment polichromii

belka tęczowa z krucyfiksem

arkada

chór i organy

ambona

konfesjonał

brama ogrodzenia

stacje Drogi Krzyżowej

dzwonnica

figura Jana Nepomucena

Zakopane - willa " pod Jedlami"

Na wzgórzu Kozińca przy drodze na Antałówkę w Zakopanem ( powiat tatrzański, gmina Zakopane) stoi najważniejszy przykład tzw. stylu zakopiańskiego w architekturze, stworzonego przez Stanisława Witkiewicza. Jest nim duża willa Pod Jedlami, nazwana tak od jodeł, które kiedyś rosły w jej pobliżu. Jodły już nie istnieją, zniszczone przez wiatry halne.

Budowę willi zlecił właściciel Medyki Jan Gwalbert Pawlikowski a jej budowa trwała od roku 1896 do roku 1906. Wygląd budynku wzorowany jest na budownictwie górali podhalańskich. Ponieważ spadek terenu, gdzie postawiono willę jest znaczny, wznosi się ona na wysokiej kamiennej podmurówce o nierównej wysokości, tworząc w ten sposób miejsce dla piwnic. Ściany zbudowano z drewna na zrąb a dach pokryto podwójnym gontem. Projektant domu zaplanował go na rzucie prostokąta, wzbogaconym od południa ryzalitem i zewnętrznymi schodami. Dom obiega otwarta weranda od strony zachodniej i północnej.

Wnętrze willi, pokryte stropami wyposażono w meble zaprojektowane także przez Witkiewicza i wykonane przez miejscowych górali.

Willa „ pod Jedlami” to szczytowe osiągnięcie tzw. stylu zakopiańskiego, stworzonego przez Witkiewicza w latach 90-tych XIX wieku. Jest to mieszanina miejscowego stylu budownictwa podhalańskiego ze stylem secesyjnym. Do cech charakterystycznych stylu należą kamienne wysokie podmurówki, drewniane ściany z belek ciętych na pół, dachy gontowe, odkryte werandy pod szerokim okapem i oryginalna ornamentyka góralska. Styl zakopiański znalazł wielu naśladowców a jego przykłady możemy znaleźć w zabudowie willowo-pensjonatowej w Konstancinie i Aninie koło Warszawy, w Łodzi a nawet na Litwie i Białorusi. Wraz ze śmiercią twórcy „styl zakopiański” zaczął tracić na popularności a jego najwybitniejsze przykłady znajdują się w Zakopanem i okolicy.

Tym bardziej cieszy, że oryginalny wygląd willi Pod Jedlami oraz jej wyposażenia zachował się do naszych czasów. W II połowie XX wieku wzniesiono jedynie nowe ogrodzenie.

Oczywiście realizacja tak odważnego a nawet szalonego jak na owe czasy przedsięwzięcia, jakim było wzniesienie ogromnego domu o nowatorskim wyglądzie była możliwa dzięki zasobom finansowym i cierpliwości inwestora. W willi za czasów Pawlikowskich gościło wiele osobistości związanych z kulturą. Organizowano w niej bale i zebrania inteligencji.

Willa Pod Jedlami pozostaje do dzisiaj w rękach rodziny Pawlikowskich i nie jest udostępniana do zwiedzania.

Obok willi zachowała się oryginalna studnia przypominająca dzwonnicę, zaprojektowana także przez Witkiewicza.

widok ogólny

widok ogólny - zdjęcie archiwalne CBM Polona

panorama

panorama - zdjęcie NAC

elewacja boczna

elewacja boczna - zdjęcie CBN Polona

widok na elewację północną

elewacja północna - zdjęcie archiwalne Muz Tatrzańskie

elewacja północna

schody

studnia

studnia - archiwalne - zdjęcie Muz. Tatrzańskie