gatoma - na tropie zabytków: Kraków - Archikatedra św. Stanisława i św. Wacława

Katedra wawelska to najważniejsza świątynia w Polsce. Jest nekropolią polskich królów oraz była miejscem ich koronacji. Tutaj także pochowani są wybitni przedstawiciele naszego narodu.

Pierwsza katedra na wzgórzu wawelskim powstała jeszcze przed rokiem 1000. Był to spory budynek w typie bazyliki trójnawowej transeptem i absydą ( lub absydami) wzniesiony w stylu przedromańskim.

Na przełomie XI i XII wieku, za panowania księcia Władysława Hermana, przebudowano ją w stylu romańskim na bazylikę trójnawową z dwiema wieżami i dwoma chórami, ale już bez transeptu.

Z katedry „ hermanowskiej” zachowały się dolne partie obecnych wież zachodnich oraz krypta św. Leonarda.

Po pożarze w 1305 roku, postanowiono wznieść, z inicjatywy biskupa Nankera, nową świątynię już w stylu gotyckim. Powstawała ona etapami a materiałem budulcowym była cegła i kamień.

Najpierw wzniesiono prezbiterium zamknięte ścianą prostą oraz jego obejście i kaplicę św. Małgorzaty ( dzisiaj zakrystia).

Następnie powstał transept i trójnawowy korpus. Ściany prezbiterium opięto szkarpami. Fasada przykryta jest kamienną wykładziną i ozdobiona okulusem z maswerkiem.

Od zachodu wzniesiono, na romańskich fundamentach, Wieżę Srebrnych Dzwonów oraz Wieżę Zegarową. Od północy przylega do katedry , także gotycka, Wieża Zygmuntowska ze słynnym Dzwonem Zygmunta.

Nawy wnętrza katedry oddzielają ostrołukowe arkady a nawy i prezbiterium nakryte są sklepieniami krzyżowo żebrowymi i krzyżowymi. W wejściu głównym do świątyni zachowały się gotyckie drzwi obite blachą z monogramem króla Kazimierza Wielkiego.

Z czasem korpus katedry zaczęto otaczać licznymi kaplicami, których zachowało się kilkanaście. Jedną z najstarszych i najcenniejszych kaplic jest gotycka Kaplica Świętokrzyska pochodząca z XV wieku z oryginalną rusko-bizantyjską polichromią.

Pojawiły się również pierwsze nagrobki królewskie.

Władcą pochowanym w katedrze jako pierwszy był król Władysław Łokietek ( zm. 1333 r. ) dla którego wystawiono tumbę z piaskowca z rzeźbą postaci leżącego władcy ( baldachim jest późniejszy).

Najwcześniejszym nagrobkiem tumbowo – baldachimowym jest gotycki nagrobek króla Kazimierza Wielkiego. Podobnym pomnikiem nagrobnym, złożonym z tumby i baldachimu jest pełen ekspresji nagrobek króla Kazimierza Jagiellończyka, wykonany przez Wita Stwosza a znajdujący się we wspomnianej wyżej Kaplicy Świętokrzyskiej. Do tych nagrobków nawiązują między innymi; nagrobek Władysława Jagiełły z późniejszym renesansowym baldachimem oraz symboliczny nagrobek Władysława Warneńczyka z początku XX wieku.

Arcydziełem sztuki renesansu jest Kaplica Zygmuntowska wzniesiona przy południowej stronie katedry. Zbudowana została w latach 1518-1533 na zlecenie króla Zygmunta Starego, według projektu królewskiego architekta Bartłomieja Berecciego.

Kaplica posiada plan kwadratu i nakryta jest kopułą wspartą na ośmiobocznym bębnie i zwieńczoną latarnią. Ściany zewnętrzne podzielone są pilastrami z płycinami wypełnionymi prostokątnymi i przypominającymi romby elementami oraz fryzem z sentencją łacińską. Bęben kopuły zdobią okulusy a kopułę złota łuska.

Budowla pełni funkcję mauzoleum ostatnich przedstawicieli dynastii Jagiellonów. W bogato dekorowanym czerwonym marmurem i szarym piaskowcem wnętrzu znajdują się sarkofagi królów Zygmunta Starego i jego syna Zygmunta Augusta oraz Anny Jagiellonki ( dwa ostatnie nagrobki są już manierystyczne) . Sarkofagi monarchów znajdują się w arkadowych wnękach nawiązujących do motywu starożytnego łuku triumfalnego. Postacie na sarkofagach mimo, że uśpione to ułożone zostały w pozie ożywionej. Dekorację ścian uzupełniają medaliony, posągi oraz motywy arabeskowo-groteskowe.

Zarówno kaplica jak i nagrobki stały się początkiem licznych późniejszych naśladownictw na terenie całego królestwa.

Jednym z takich nawiązań jest usytuowana obok opisanej kaplicy Kaplica Wazów, wzniesiona w duchu baroku w latach 1664-1666 jako mauzoleum dynastii Wazów. Na zewnątrz architektura tej kaplicy jest bardzo podobna do Kaplicy Zygmuntowskiej, ale wnętrze jest całkowicie odmienne. Ściany wyłożone zostały czarnym marmurem i wmurowano w nie epitafia królów. Władcy pochowani są w krypcie pod świątynią.

Po dewastacji katedry w wyniku Potopu nastąpiła jej renowacja, ale już w stylu barokowym.

Nieco wcześniej centralne miejsce świątyni zajęło potężne mauzoleum św. Stanisława Biskupa w formie kopułowego baldachimu-konfesji zaprojektowane przez włoskiego artystę Jana Trevano ze srebrną trumną autorstwa gdańskiego złotnika. Filary przy konfesji zdobią cztery pomniki biskupów krakowskich wykonane z czarnego marmuru.

Z epoki baroku pochodzi także ołtarz główny oraz stalle w prezbiterium i większość wystroju kaplic. W stylu barokowym wykonano również hełm Wieży Zegarowej oraz portal główny.

W XIX wieku w kryptach katedry utworzono Panteon Narodowy, gdzie obok królów pochowani są między innymi polscy wieszczowie: Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki oraz dowódca wojskowy Tadeusz Kościuszko.