Ujazd - zamek " Krzyżtopór"

Jedną z najwspanialszych barokowych rezydencji magnackich w Polsce była siedziba wojewody sandomierskiego Krzysztofa Ossolińskiego. Wzniesiona została we  wsi Ujazd ( powiat opatowski, gmina Iwaniska) w latach 1627-1644 jako zamek w typie włoskiego palazzo in forteca.

Budowlę usytuowano na cyplu wzgórza. Założenie składało się z trzech części: pałacowej, fortyfikacji typu bastionowego oraz części ogrodowej.

Rezydencja ma plan regularnego pięcioboku z umieszczonymi na narożach bastionami. W skrzydle północno-zachodnim, mającym formę kurtyny umieszczono okazałą bramę wjazdową z zegarem i ogromnymi płaskorzeźbami „ krzyża”- symbolu wiary fundatora i „topora” – herbu Ossolińskich. Brama wjazdowa usytuowana została na osi całego założenia podobnie jak dziedziniec wewnętrzny na planie trapezu, który następnie przechodzi w kolejny dziedziniec na planie eliptycznym. Oś kończy  bastion zwany Wysokim Rondlem z ośmioboczną wieżą. Trzon pałacu, na planie prostokąta, składa się z trzech kondygnacji i skupiony był wokół eliptycznego dziedzińca. Część reprezentacyjna z wielką salą znajdowała się na osi za eliptycznym dziedzińcem. Dziedziniec trapezowy otaczały skrzydła boczne pałacu, zakończone wieżami.

Za autora całego założenia uważa się włoskiego architekta Lorenco Senesa, wymienionego w 1633 roku w dokumencie, znajdującym się w Archiwum Krakowa. Zapis ten nie potwierdza jednak wprost, że artysta był autorem projektu. Przypuszcza się, że raczej sprawował nadzór nad budową.

Założenie pałacowo-obronne w Ujeździe było największą tego typu realizacją w Europie, przed budową Wersalu. Budowa pochłonęła kilka milionów złotych i omal nie zrujnowała fundatora, który na dodatek cieszył się nią w pełni tylko przez rok, umierając w roku 1645.

Po śmierci Krzysztofa Ossolińskiego dobra wraz z rezydencją odziedziczył jego syn  Krzysztof Baldwin. On także szybko zmarł, zabity w bitwie z Tatarami pod Zborowem. Po Ossolińskich zamek przeszedł na własność rodu Kalinowskich. Za czasów ich panowania  i został  rozgrabiony ( ale nie zniszczony) przez wojska szwedzkie podczas Potopu. Przez następne wieki rezydencja, jeszcze nadająca się do zamieszkania, przechodziła na własność różnych rodów, ale nie była modernizowana ani remontowana. Jedynie Jan Michał Pac, w połowie XVIII wieku odrestaurował południową część i w niej zamieszkał. Jednak w czasie konfederacji barskiej ( której był zwolennikiem) zamek został zniszczony i odtąd pozostawał w ruinie.

Ostatnimi, do wybuchu drugiej wojny światowej, właścicielami ruin dawnej rezydencji była rodzina Orsettich, która jednak w nią nie inwestowała.

Po wojnie całe założenie przeszło na własność Skarbu Państwa i obecnie jest trwałą ruiną, przystosowaną do zwiedzania, chociaż od czasu do czasu pojawiają się plany odbudowy.

Założenie pałacowo-forteczne w Ujeździe zdumiewało swoim przepychem. Uważano także, że na wygląd całości miało wpływ zamiłowanie Krzysztofa Ossolińskiego do symboliki i astrologii. I dlatego  pałac miał podobno tyle okien ile rok dni, 12 sal ( tyle ile miesięcy ) 52 komnaty ( ilość tygodni). Na elewacjach budowli znalazło miejsce wiele elementów symbolicznych, m.in. płaskorzeźby krzyża i topora oraz hieroglif litery W na bramie wjazdowej, liczne inskrypcje, malowane portrety przodków.

Słynnym był też gabinet właściciela ( lub jadalnia) nakryty szklanym sufitem, stanowiącym dno gigantycznego akwarium. Legendy krążyły o lustrach i marmurowych żłobach w stajniach.

Na północ od zamku rozciągały się piękne ogrody włoskie i francuskie.

widok ogólny

zdjęcie archiwalne -zbiory NAC

panorama

panorama - zdjęcie CBN Polona

plan założenia

zdjęcie Fotopolska

widok od południa

umocnienia

widok na bramę wjazdową

widok na bramę - archiwalne - Fotpolska

brama wjazdowa

płaskorzeźby krzyż i topór

data budowy wieży

pozostałości zegara

dziedziniec wewnętrzny

wjazd na dziedziniec eliptyczny- oś pałacu

skrzydło północne pałacu

widok na wjazd do głównej części pałacu

dziedziniec eliptyczny

widok z dziedzińca eliptycznego

pozostałości galerii portretowej 

wieża ośmioboczna- zakończenie osi

wnętrze wieży

jedna z sal

korytarz

przyziemie

mury pałacu

bastiom

żródełko

okno pałacu

fragment boniowania

pozostałości balkonu