gatoma - na tropie zabytków: powiat tarnobrzeski

poniedziałek, 4 grudnia 2017

Baranów Sandomierski - zamek Leszczyńskich

Jednym z najciekawszych dzieł architektonicznych polskiego późnego renesansu (manieryzmu) jest zamek w Baranowie Sandomierskim ( powiat tarnobrzeski, gmina Baranów Sandomierski).

Pierwsza warownia w tym miejscu ( w obrębie dzisiejszego dziedzińca wewnętrznego) wzniesiona została w okresie gotyku przez ród Baranowskich. Był to skromny, murowany dwór obronny. Pozostałości tego dworu można zobaczyć w obecnych piwnicach.

W 1568 roku , ówcześni właściciele dóbr baranowskich, ród Górków, sprzedali majątek wraz z dworem Rafałowi Leszczyńskiemu. Leszczyńscy, rosnąca na znaczeniu rodzina magnacka, przyczynili się do powstania jednej z najpiękniejszych rezydencji magnackich w Rzeczypospolitej.

Już w 1569 roku zburzono skromny dwór gotycki a w jego miejscu zaczęła powstawać okazała renesansowa budowla. Za autora jej projektu uważa się znanego architekta włoskiego Santi Gucciego. Santi Gucci pochodził z Florencji i pełnił w Polsce funkcję nadwornego architekta królewskiego. Jednak obecnie uważa się, że architekt ten nie mógł brać udziału w projekcie.

Z tego etapu budowy pochodzi część zachodnia obecnego zamku z dwiema cylindrycznymi wieżami. Syn Rafała, Andrzej Leszczyński - wojewoda brzesko-kujawski rozbudował nowy dwór poprzez dobudowę, na przełomie XV i XVI wieku, dziedzińca z renesansowymi krużgankami i nowych skrzydeł : północnego i wschodniego. Od południa dziedziniec zamknięto ścianą kurtynową z okazałą wieżą bramną oraz paradną klatką schodową. Ściany zewnętrzne zwieńczono piękną manierystyczną kamieniarką i attykami. Z tego czasu pochodzą także manierystyczne portale i maszkarony krużganków oraz sztukaterie w jednej z baszt ( przypisywane Giovanni Falconiemu). Dobudowano także dwie dodatkowe baszty.

Po 1620 roku zamek otoczono umocnieniami bastionowymi tworząc założenie palazzo in fortezza.

Ostatnim właścicielem Baranowa z rodu Leszczyńskich był Rafał Leszczyński, ojciec króla Stanisława Leszczyńskiego, który sprzedał rezydencję w 1677 roku Dymitrowi Wiśniowieckiemu.

Kolejną osobą, która przyczyniła się do zmian w wyglądzie zamku był Karol Lubomirski, który w 1695 roku dokonał częściowej przebudowy w stylu barokowym. Prace te zostały powierzone wybitnemu architektowi Tylmanowi z Gameren. Poszerzono wówczas piętro skrzydła zachodniego zamku tworząc trakt zachodni z galerią obrazów wspartą na zewnątrz na arkadach i ozdobioną wewnątrz bogatą dekoracją stiukową ( Galeria Tylmanowska). Zmodernizowano także wnętrza mieszkalne oraz elewacje budynku. Z tego czasu pochodzą barokowe kominki i portale w salach.

Lubomirscy władali zamkiem do roku 1720. Później zamek często zmieniał właścicieli. Za czasów Krasińskich, pod koniec XVIII wieku, został odrestaurowany.

Niestety w XIX wieku budowla padła dwa razy pastwą pożarów. Szczególnie tragiczny był pożar w roku 1849, ktory strawił bogate wyposażenie oraz drewniane stropy. Od tego czasu zamek popadał w zaniedbanie.

W 1867 roku zakupił go na licytacji Stanisław Dolański, bogaty właściciel ziemski. Odnowił on rezydencję na miarę swoich możliwości. Niestety kilkadziesiąt lat później miał miejsce drugi pożar, który zniszczył cześć zabytkowych wnętrz. Zatrudniono wówczas do rekonstrukcji zniszczonych dekoracji Tadeusza Stryjeńskiego, architekta tworzącego w stylu secesji. Stryjeński zaadoptował pomieszczenie w jednej z baszt na kaplicę i ozdobił ją secesyjnymi witrażami oraz ołtarzem, do którego obraz wykonał znany malarz Jacek Malczewski.

Rodzina Dolańskich zarządzała zamkiem do II wojny światowej. W czasie wojny i tuż po niej budowla uległa znacznej dewastacji. Lepsze czasy nadeszły dla zamku w 1958 roku, gdy rozpoczął się jego remont. W 1968 roku zamek został przekazany Kopalni Siarki „ Siarkopol" w Tarnobrzegu, która dobrze opiekowała się dawną rezydencją magnacką.

Od 1997 roku właścicielem zamku baranowskiego jest Agencja Rozwoju Przemysłu z Warszawy, która prowadzi tutaj m.in. hotel i organizuje imprezy okolicznościowe. W zamku funkcjonuje także muzeum wnętrz.

Zamek otacza zadbany park krajobrazowy wzbogacony o ogród włoski i fontanny.

Jako ciekawostkę warto dodać, że dziedziniec zamkowy jest usytuowany na pierwszej kondygnacji i wchodzi się na jego poziom po schodach. Miało to chronić wnętrze budowli, przed wylewami pobliskiej rzeki Wisły.